Ocena ryzyka zawodowego

Data dodania: 02.08.2013.
Uwaga: artykuł nie podlega aktualizacji.
Przez cały czas aktywności zawodowej pracownik jest narażony na wpływ czynników niebezpiecznych, uciążliwych i szkodliwych, które mogą w negatywny sposób wpłynąć na jego stan zdrowia, doprowadzić do wypadku lub obniżyć sprawność fizyczną i psychiczną. Skuteczność podejmowanych przez pracodawców działań eliminujących lub ograniczających zagrożenia zależne uzależnione jest od zidentyfikowania wszystkich zagrożeń.
W związku z ryzykiem zawodowym występującym w środowisku pracy prawo narzuca na pracodawcę pewne obowiązki. Jest on zobowiązany:

• oceniać i dokumentować ryzyko związane z wykonywaną pracą,
• stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko,
• informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą,
• informować pracowników o zasadach ochrony przed istniejącymi zagrożeniami.

Działania te podejmowane są w celu:

• identyfikacji zagrożeń występujących w środowisku pracy,
• uświadomieniu pracownikom zagrożeń występujących się na ich stanowisku pracy,
• określeniu środków ochrony jakie powinny być zastosowane w celu zabezpieczenia pracowników przed zagrożeniami występującymi w środowisku pracy,
• uświadomieniu pracownikom celowości stosowania środków ochronnych,
• ciągłej poprawy warunków pracy, w sposób zwiększający bezpieczeństwo.

Ocena ryzyka zawodowego powinna być przeprowadzona przez osobę lub zespół powypadkowy. Osoby te powinny:

• znać zasady oceny ryzyka zawodowego,
• posiadać wiedzę niezbędną do przeprowadzenia analizy zagrożeń,
• potrafić ocenić skutki i prawdopodobieństwo zdarzenia wypadkowego.

W skład takiego zespołu mogą wchodzić:

• pracodawca,
• lekarz medycyny pracy,
• pracownik służby bhp (z lub spoza zakładu pracy),
• kierujący pracownikami, dla których ryzyko zawodowe jest oceniane,
• przedstawiciel pracowników (np. społeczny inspektor pracy).

Ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzać w przypadku nowych stanowisk pracy.
Proces oceny ryzyka obejmuje analizę ryzyka oraz ocenę ryzyka zawodowego, czyli określenie poziomu akceptowalności ryzyka na podstawie oszacowanych parametrów. Uwzględniając wymagania prawne, wymagania normy 18002:2011 oraz dobre praktyki w zakresie tworzenia oceny ryzyka zawodowego. Proces ten został przedstawiony na Rysunku 1. Uwzględnia on najważniejsze elementy samej oceny ryzyka zawodowego oraz działań z nią związanych, dążących do wyeliminowania bądź ograniczenia zidentyfikowanych zagrożeń na stanowisku pracy.

Rysunek 1. Schemat procesu oceny ryzyka zawodowego i działań z nim związanych.
Źródło: Opracowane własne na podstawie normy PN-N 18002:2011 
Analiza ryzyka zawodowego jest elementem oceny ryzyka zawodowego, składającym się z trzech kroków:

1. Zebrania informacji niezbędnych do dokonania oceny ryzyka zawodowego przy pomocy:
   • dokumentacji wewnętrznej przedsiębiorstwa tj.:
     • dokumentacja techniczno-ruchowa,
     • rejestr wypadków,
     • rejestr zdarzeń potencjalnie wypadkowych,
     • wyników przeprowadzonych badań i pomiarów czynników szkodliwych,
     • instrukcje stanowiskowe,
     • karty charakterystyki substancji chemicznych występujących w środowisku pracy,
     • wymagania prawne oraz wymagania norm, jeżeli odnoszą się one do przedsiębiorstwa,
   • przeprowadzonych wywiadów z pracownikami na temat:
     • budowy stanowiska pracy oraz wykonywanych przez pracownika zadań,
     • stosowanych urządzeń i narzędzi,
     • pracowników (kobiety w ciąży, młodociani, niepełnosprawni),
     • zidentyfikowanych zagrożeń, ich źródeł, skutków oraz stosowanych środków ochronnych,
     • dolegliwości zdrowotnych,
   • obserwacji pracowników podczas wykonywania swoich obowiązków, gdyż pracownik podczas wywiadu może nie wspomnieć o pewnych istotnych podczas oceny ryzyka aspektach, które dla niego wydają się bez znaczenia. Można wykorzystać:
     • obserwację jawną – gdy pracownik ma świadomość tego iż jest obserwowany podczas pracy, można się spodziewać, że swoje obowiązki będzie wykonywał w sposób bezpieczny
     • obserwację ukrytą – gdy pracownik jest nieświadomy tego, iż jest obiektem obserwacji wykonuje swoje obowiązki w sposób nie zawsze bezpieczny, co pozwala na dokładniejsze określenie zagrożeń jakie oddziałują na pracownika.
2. Identyfikacji zagrożeń występujących na stanowisku pracy oraz osób na nie narażonych, przy czym należy uwzględnić:
   • czynniki fizyczne w tym:
     • zagrożenia mechaniczne (np. ostre elementy, szorstka powierzchnia),
     • hałas,
     • drgania mechaniczne,
     • mikroklimat (np. temperatura, wilgotność),
     • promieniowanie,
     • pyły, uwzględniając przy tym wielkość frakcji,
   • czynniki biologiczne (drobnoustroje komórkowe, pasożyty wewnętrzne, jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe będące przyczyną zakażenia alergii lub zatrucia), zwracając uwagę na:
     • klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
     • rodzaj i stopień narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego,
     • potencjalnych skutków,
     • wskazówki właściwych organów nadzoru,
   • czynniki chemiczne (np. substancje o właściwościach palnych, wybuchowych, o działaniu mutagennym), zwracając uwagę na:
     • niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego,
     • rodzaj i poziom narażenia,
     • wartości NDS ustalone w odpowiednich normach,
     • efekty działań zapobiegawczych,
     • wyniki oceny stanu zdrowia pracownika,
     • warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych,
   • czynniki psychofizyczne (np. obciążenie statyczne, dynamiczne, stres), w tym:
     • obciążenie fizyczne:
     • obciążenie psychiczne.
3. Oszacowania ryzyka zawodowego dla konkretnych zagrożeń (w zależności od zastosowanej metody szacowania ryzyka zawodowego: określenie prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnych skutków, wielkości tych skutków, czy czasu ekspozycji pracownika na dane zagrożenie).

Polskie prawo pracy nie określa metody oceny ryzyka zawodowego, którą należy zastosować. To zespół dokonuje wyboru metody, która zostanie wykorzystana. Istnieje wiele metod, wśród nich możemy wyróżnić:

• JSA (Job Safety Analysis),
• Kalkulator ryzyka,
• Metoda pięciu kroków (five steps),
• PHA (Preliminary Hazard Analysis),
• Polska Norma PN-N-18002:2011,
• RISK SCORE.

Po dokonaniu oceny ryzyka zawodowego należy podjąć działania mające na celu likwidację lub ograniczanie wpływu na pracownika zidentyfikowanych zagrożeń. Ustalając kolejność działań chroniących pracownika przed zagrożeniami należy w pierwszej kolejności ograniczyć wpływ tych zagrożeń, które w procesie oceny ryzyka zawodowego zostały uznane jako nieakceptowane. By podjąć właściwe decyzje odnośnie środków ochronnych przed zagrożeniami zasadne wydaje się również określenie jego źródła. Podejmowane środki ochronne powinny ograniczyć skutki lub prawdopodobieństwo powstania ewentualnej szkody. Przy doborze środków ochronnych należy skorzystać z przedstawionej poniżej kolejności:

1. Likwidacja zagrożenia lub jego źródła.
2. Zainstalowanie urządzeń ochronnych.
3. Zastosowanie środków ochrony zbiorowej (np. osłony na maszyny, barierki przed upadkiem z wysokości, instrukcje, procedury postępowania, system wentylacji).
4. Wykorzystanie środków organizacyjnych w celu graniczenia ekspozycji na zagrożenie pracowników (np. skrócony czas przebywania w obszarze zagrożenia, okresowe meldowanie się pracownika u przełożonego).
5. Zastosowanie środków ochrony indywidualnej (np. kaski, okulary ochronne, maski, osłony twarzy, ubrania ochronne, itp.).

Po wprowadzeniu w życie działań eliminujących lub ograniczających ryzyko związane z występującym zagrożeniem, zalecana jest ponowna ocena ryzyka, przy uwzględnieniu zastosowanych środków ochrony, w celu wykazania zasadności ich stosowania oraz skuteczności.
Końcowym efektem procesu oceny ryzyka zawodowego jest karta oceny ryzyka zawodowego, która powinna zawierać następujące informacje:

• opis stanowiska pracy, gdzie zostaną wyszczególnione:
  • stosowane materiały, narzędzia i maszyny,
  • zadania wykonywane na stanowisku pracy,
  • występujące w środowisku pracy czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe,
  • osoby pracujące na danym stanowisku,
• wyniki oceny ryzyka dla każdego zidentyfikowanego zagrożenia w środowisku pracy,
• niezbędne środki ochronne,
• data dokonania oceny oraz podpis osoby, dokonującej ocenę ryzyka zawodowego.

Pracodawca zatwierdza sporządzoną przez zespół ocenę ryzyka zawodowego. Do jego obowiązków należy również poinformowanie pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Kwestia wyboru sposobu zapoznania pracownika z ryzykiem zawodowym pozostawiona jest pracodawcy. Może to zrobić:

• podczas wstępnego lub okresowego szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
• podczas instruktażu stanowiskowego,
• przekazując pracownikowi dokument oceny ryzyka zawodowego.

Do dobrych praktyk w zakresie zapoznawania pracownika z oceną ryzyka zawodowego na stanowisku pracy należy dowodne zapoznanie pracownika w formie deklaracji lub zaświadczenia podpisanego przez pracownika o tym, że został zapoznany z oceną ryzyka zawodowego. W przyszłości pozwoli to uniknąć problemów z określeniem, czy pracownik rzeczywiście został poinformowany o zagrożeniach występujących na jego stanowisku pracy.
Częstotliwość z jaką ocena ryzyka zawodowego powinna być aktualizowana nie jest zdefiniowana przez prawo pracy. Jednakże Polska Norma 18001:2004 zaleca aktualizowanie oceny ryzyka zawodowego okresowo, przy czym częstotliwość z jaką dokonuje się oceny ryzyka zawodowego określa pracodawca uwzględniając poziom ryzyka występujących na stanowisku pracy, oraz w przypadkach:

• zmian technologicznych w procesie pracy,
• zmian w prawie jeśli wnoszą one zmiany do oceny ryzyka zawodowego dla danego stanowiska,
• zmian w stosowanych środkach ochrony.

Do dobrych praktyk należy aktualizacja oceny ryzyka zawodowego po każdej sytuacji wystąpienia wypadku na danym stanowisku. Wykonuje się to w celu weryfikacji:

• czy zagrożenie, będące przyczyną wypadku zostało zidentyfikowane.
• czy zastosowane środki ochrony są wystarczające,
• czy określone prawdopodobieństwo nie zostało zaniżone.

Pracodawca jest na terenie którego pracują pracownicy innego pracodawcy jest zobowiązany dostarczyć im informacje na temat:

• zagrożeń dla zdrowia i życia występujące w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym także o zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników,
• działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w celu wyeliminowania lub ograniczania wcześniej wspomnianych zagrożeń.

Przekazanie powyższych informacji jest równoznaczne z zapoznaniem pracowników innego pracodawcy z zidentyfikowanymi w procesie oceny ryzyka zawodowego zagrożeniami wraz ze wszystkimi podjętymi środkami organizacyjnymi.
Brak oceny ryzyka zawodowego jest jednoznaczny z niewywiązaniem się pracodawcy z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy względem pracownika. Oznacza to, że podczas kontroli Inspektor Pracy Państwowej Inspekcji Pracy może wydać nakaz dokonania oceny ryzyka zawodowego w ustalonym terminie. Gdy pracodawca nie dokona oceny ryzyka zawodowego w określonym czasie może otrzymać karę grzywny w wysokości od 1 000 zł do 30 000 zł.
Podsumowanie
Ocena ryzyka zawodowego jest sposobem na poprawę warunków pracy, dzięki zidentyfikowaniu zagrożeń występujących na stanowisku pracy, a także działaniom podjętym w celi ich ograniczenia. Istotnym elementem tego procesu jest budowanie świadomości zarówno pracowników jak i pracodawców na jakie czynniki niebezpieczne, szkodliwe dla zdrowia oraz uciążliwe pracownicy są narażeni podczas pracy. Znajomość zagrożeń oraz wiedza na ich temat wpływa na podejmowane przez człowieka działania ryzykowne i sprawia.
Więcej informacji pokrewnych znajduje się na stronie: www.ryzykozawodowe-online.pl
Bibliografia:

1. Norma PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Wymagania.
2. Norma PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
3. Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. Nr 24 poz.141 z późniejszymi zmianami)
4. Ustawa z dnia 13.04.2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89 poz. 589 z późniejszymi zmianami).
5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 129, poz. 844 z późniejszymi zmianami).
6. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22.04.2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 157, poz. 1318 wraz z późniejszymi zmianami).
7. Krause M., Praktyczne aspekty doboru metod oceny ryzyka zawodowego, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, 2011, str. 173-190.
8. Borysiewicz M., Markowski A., Kryteria akceptowalności ryzyka poważnych awarii przemysłowych, Warszawa, 2002.