Wybrane koncepcje stresu zawodowego

Praca zawodowa stanowi jedną z najważniejszych form działalności człowieka. Definiuje się ją jako "stałe lub systematyczne wykonywanie czynności, które opierają się na określonych kwalifikacjach i stanowią podstawę utrzymania i pozycji społecznej jednostki" (Dobrowolska, 1980). W szerokim rozumieniu na prace zawodową składają się czynności zawodowe a także warunki lokalowe, sanitarno - higieniczne, wyposażenie zakładu pracy w zasoby rzeczowe, ludzkie oraz organizacja i środowisko pracy.

Praca dość szybko pojawia się w świadomości człowieka. Od najwcześniejszych lat życia przeżywana jest jako kategoria psychologiczna - emocjonalna, poznawcza, decyzyjna. Świat zawodów według Nuttina (1968) stanowi rzeczywistość, która w sposób znaczący oddziałuje na dziecko. Jest materiałem, za pomocą którego buduje ono swą osobowość, indywidualność, tożsamość. W miarę upływu czasu, u progu dojrzałości praca pojawia się jako druga kategoria - kategoria przymusu ekonomicznego stając się równocześnie jednym z najbardziej poważnych źródeł życiowych kryzysów dla każdego człowieka (Bańka, 1996). Przeciętny obywatel naszego kraju przeznacza na pracę zawodową 41 godzin tygodniowo co oznacza, że poświęca jej przynamniej 1/3 doby (Ogińska - Bulik, 2003).

Wiele osób w wieku produkcyjnym funkcjonuje zawodowo przez 12 - 16 godzin dziennie, nie rzadko 7 dni w tygodniu. Znaczna część ludzi poświęca swojej pracy nie tylko większość posiadanego czasu ale także podporządkowuje jej swoje życie rodzinne, towarzyskie rezygnując dla niej z własnych potrzeb i wyznawanych uprzednio wartości.

Badacze tej problematyki przyglądając się ogólnym tendencjom zauważyli, że praca zawodowa jako jedna z  najważniejszym form działalności człowieka charakteryzuje się dwoma przeciwstawnymi wartościami. Dwoista natura pracy sprawia, że z jednej strony wiąże się ona ze zdrowiem, dumą dobrobytem, rozwojem, organizacją z drugiej zaś - z apatią, bezradnością, poniżeniem, dezorganizacją, chorobą (Bańka, 1996).

Zainteresowanie psychologów pracą związane jest, w dużej mierze, z jej mniej pozytywnym aspektem. Przedmiotem badań psychologów są zagadnienia związane z motywowaniem pracowników, kierowaniem zespołami ludzi, komunikacją w organizacji jednak od pewnego czasu kluczową rolę wśród tych zagadnień odgrywa pojęcie stresu organizacyjnego (Biela, 1990, Borucki, 1988, Strykowska, Trzeciakowska, 1994, Tucholska, 1996).

Pojęcie to pojawiło się w literaturze przedmiotu stosunkowo późno (Kahn i in. 1964). Wcześniej badacze zajmowali się stresem w ujęciu fizjologicznym (Selye, 1982) i stresem pracy. Z czasem okazało się jednak, że stres pracy to pojęcie zbyt wąskie. Pracownik narażony jest bowiem nie tylko na czynniki wynikające bezpośrednio z wykonywanej pracy, ale również z roli, którą pełni, ze stosunków panujących w grupie współpracowników czy wreszcie z samej struktury organizacyjnej. Pojęcie stres organizacyjny obejmuje więc klasyczny stres pracy, klimat organizacyjny, kulturę organizacyjną oraz relacje wynikające z wzajemnego oddziaływania życia rodzinnego i pracy (Majewska, Noworol, 1995).

Stres uznawany jest obecnie za jedno z głównych zagrożeń związanych z miejscem pracy (Łuczak, Żołnierczyk - Zreda, 2002). W Japonii powstał nawet termin "karoshi", który oznacza śmierć spowodowaną stresem (Kuźma, 2000). Według badań Northwestern National Life 40% badanych osób uznało swoją pracę za ekstremalnie stresującą a 29% pracowników ankietowanych przez Yale University odczuwa stres związany ze swoim miejscem zatrudnienia (National Institute of Occupational Safety and Health, 1998).

Powstało wiele koncepcji wyjaśniających naturę stresu w środowisku pracy. Jedną z nich jest model indywidualno - środowiskowego dopasowania sformułowany w latach 60 i 70 przez grupę badaczy z Uniwersytetu Michigan (za: Widerszal - Bazyl, 2000). W modelu tym autorzy wyróżnili cztery podstawowe elementy:

• obiektywne środowisko - na które składają się wszystkie elementy otaczające jednostkę, niezależnie od cechującego ją sposobu percepcji;
• subiektywne środowisko czyli sposób w jaki jednostka widzi i odczuwa środowisko pracy;
• obiektywna osoba - przez którą twórcy modelu rozumieją rzeczywiste właściwości osoby, jej względnie trwałe potrzeby, nawyki, wartości, zdolności;
• subiektywna osoba - czyli sposób w jaki jednostka spostrzega swoje właściwości;

oraz cztery rodzaje relacji między tymi elementami:

• relacja miedzy obiektywnym środowiskiem a obiektywna osobą określana jako obiektywne dopasowanie;
• relacja między subiektywnym środowiskiem a subiektywną osobą określana jako subiektywne dopasowanie;
• relacja między obiektywnym a subiektywnym środowiskiem określana jako kontakt z rzeczywistością;
• relacja między obiektywna a subiektywna osobą nazwana dokładnością samooceny.

Zgodnie z modelem indywidualno - środowiskowego dopasowania stres jest efektem dynamicznego niedopasowania jednostki i otaczającego ją środowiska i może się pojawić w dwóch przypadkach. Po pierwsze wtedy, gdy uzdolnienia i możliwości jednostki nie odpowiadają wymaganiom i potrzebom pracy. Po drugie wówczas, kiedy pojawiają się przeszkody uniemożliwiające zaspokojenie silnie odczuwanych przez jednostkę potrzeb lub zagrażające osiągnięciu cennych z jej punktu widzenia wartości (Łoboda, 1990).